การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อสำรวจข้อมูลหมอพื้นบ้านในจังหวัดฉะเชิงเทรา และการใช้พืชสมุนไพรในป่าชุมชน โดยตรวจสอบชนิดและศึกษาลักษณะทางพฤกษศาสตร์ ในช่วงระยะเวลาตั้งแต่ พ.ศ. 2551 ถึง พ.ศ. 2552 พบว่ามีกลุ่มหมอพื้นบ้านในอำเภอต่างๆ ที่มีลักษณะเป็นเครือข่ายที่ประกอบด้วยหมอพื้นบ้านดั้งเดิมและคนรุ่นใหม่ที่มีความสนใจศึกษาและสืบทอดการเป็นหมอพื้นบ้าน การสัมภาษณ์หมอพื้นบ้าน 157 คน จาก 10 อำเภอ เป็นเพศชายจำนวน 103 คน (67%) ส่วนใหญ่มีประสบการณ์เป็นหมอพื้นบ้านมานาน ซึ่งโรค/อาการที่ให้บริการมากที่สุดคือ โรคเริม งูสวัด ไฟลามทุ่ง รองลงมาคือ โรคตานซางในเด็ก ที่มาเป็นหมอพื้นบ้านเพราะอยากช่วยเหลือผู้ป่วยและมีความประทับใจเมื่อทราบว่าการรักษาได้ผล ผู้ป่วยหายดีขึ้น

การสำรวจสมุนไพรร่วมกับหมอพื้นบ้านในป่าชุมชน 3 แห่งคือ ป่าชุมชนหนองประโยชน์ ป่าชุมชนร่มโพธิ์ทอง และป่าชุมชนธรรมรัตน์ใน อำเภอท่าตะเกียบ พบสมุนไพรจำนวนมาก ได้นำมาศึกษาลักษณะทางพฤกษศาสตร์ 110 ชนิด จัดอยู่ใน 34 วงศ์ ตามชื่อวิทยาศาสตร์ และเปรียบเทียบสรรพคุณสมุนไพรจากคำบอกเล่าของหมอพื้นบ้านกับเอกสารอ้างอิง สมุนไพรหลายชนิดสามารถนำมาใช้ประโยชน์และศึกษาต่อยอดได้ กระบวนการวิจัยนี้เป็นการจัดการความรู้เพื่อสนับสนุนเครือข่ายหมอพื้นบ้าน และอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่น

คำสำคัญ:  หมอพื้นบ้าน, การสำรวจสมุนไพร, ป่าชุมชนฉะเชิงเทรา

This survey study on folk healers and herbs in Chachoengsao Province, Thailand, was carried out in the period 2008-2009 by interviewing, collecting and identifying plant specimens. There was wide ranging folk healer network, composed of old and new generation folk healers in each amphur. A total of 157 folk healers from 10 districts were interviewed in depth. Most of them (103 or 67%) were male folk healers. Most of them were herbalists; some had expertise in healing herpes zoster and herpes simplex, erysipelas and tan-sang (fever in children). They felt very impressed when the patient’s symptoms were relieved, and wanted to help more patients. Plant specimens were identified in the surveys of the three community forest areas: Nongprayote, Lomphothong, and Thammaratnai in Amphur Tha Takiap. A large variety of herbs and 110 plant specimens belonging to 34 families were identified. The local name, scientific name and the usage of herbs by folk healers were compared with references. Many potential herbs should be studied further. This study is part of a project on developing knowledge management, supporting networks and conserving local wisdom.

Key words: folk healer, herb survey, community forest, Chachoengsao Province