พฤกษศาสตร์พื้นบ้าน เป็นสหวิทยาสาขาที่ศึกษาความสัมพันธ์โดยตรงระหว่างกันและกันของมนุษย์ชาติพันธุ์ต่างๆ กับพรรณไม้ที่อยู่ในสิ่งแวดล้อม ต้นรักใหญ่ (Gluta usitata (Wall.) Ding Hou) มีบทบาทสำคัญต่อวัฒนธรรมไทยด้านจากโดยเฉพาะการใช้ยางรักในการทำเครื่องเขิน ยางรักใช้เป็นวัสถุรองพื้นสำหรับสร้างสรรค์งานศิลปะที่ปราณีตงดงาม เช่น ภาพวาดลายรดน้ำ ลายกำมะลอ และงานช่างประดับมุข ส่วนต่างๆ ของต้นรักใหญ่ ได้แก่ เปลือกต้น เปลือกราก เมล็ด และยางรักดำได้ใช้เป็นยาสมุนไพรและเครื่องยาในยาแผนโบราณ แต่ยางรักทำให้เกิดอาการแพ้ต่อผิวหนังซึ่งพบทั้งช่างรักและบุคคลที่ไปสัมผัสต้นรักโดยบังเอิญสารสำคัญในยางรักที่ทำให้เกิดพิษเป็นสารกลุ่มพอลีฟีนอลซึ่งมีโซ่ยาวเรียกโดยรวมว่าทิตซิออล ภูมิปัญญาไทยได้มีสูตรตำรับแก้พิษยางรักที่น่าสนใจหลายตำรับทั้งในรูปยาอาบและยาทาผ่านต่อจากรุ่นสู่รุ่น โดยทั่วไปสารกลุ่มพอลีฟีนอลที่มีฤทธิ์กัดผิวหนังในยางรักจะทำให้อ่อนลงโดยตำรับแก้พิษที่มีฤทธิ์ฝาดสมาน

คำสำคัญ: รักใหญ่, การแก้พิษ, พฤกษศาสตร์พื้นบ้าน

Ethnobotany is the scientific study of the relationships that exist between people and plants. Gluta usitata(Wall.) ding hou or ruk yai has had a profound impact on Thai culture due to the use of its latex in various Thai arts, especially lacquerware. Ruk lacquer is also a main component used in the creation of various elaborate traditional Thai arts, including gilded lacquer art, lai kammalor and mother-of-pearl inlay. Various parts of ruk yai, such as stem bark, seed and latex, have been used as an herbal drug or combined with other herbs and used as a traditional medicine. However, latex from ruk yai can cause an allergic skin reaction in craftsmen and individuals who accidently contact the plants. Long-chain polyphenolic compounds called thitsiol are the main components in ruk lacquer that cause skin allergy. Thai folk wisdom provides intriguing formulations passed down from generation to generation concerning herbal bath preparations and herbal pastes to detoxify ruk lacquer. Generally, the caustic polyphenolcompounds derived from ruk lacquer can be weakened by neutralizing them with formulations having astringent action.

Key words: Gluta usitata, toxicity, ethnobotany