โกษฐ์เขมาเป็นเหง้าแห้งของพืชที่มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Atractylodes lancea (Thunb.) DC. เป็นเครื่องยาสมุนไพรที่ใช้ในตำรายาไทยมาแต่โบราณ งานวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อจัดทำข้อกำหนดคุณภาพของโกษฐ์เขมา จากการศึกษาทางจุลทัศนลักษณะของภาคตัดขวางพบกลุ่มเซลล์สเกลอรีดแทรกในระหว่างชั้นเซลล์คอร์ก เนื้อเยื่อลำเลียงมีโฟลเอ็มและไซเล็มเรียงในแนวรัศมีเดียวกัน เวสเซลล์อยู่รวมกันเป็นกลุ่มและเรียงเป็นแถบยาวตามขวาง พาเรงคิมาภายในเซลล์พบผลึกแคลเซียมออกซาเลตรูปเข็มพบช่องน้ำมันและรอยแยกในชั้นคอร์เทกซ์ ชั้นสตีล และชั้นไส้ไม้. จุลทัศนลักษณะของผงยาสมุนไพรพบเซลล์คอร์ก เซลล์พาเรงคิภายในพบผลึุกแคลเซียมออกซาเลต เซลล์สเกลอรีด เวสเซลแบบร่างแหและแบบรอยเว้ามีขอบ. สารสกัดโกษฐ์เขมาด้วยไดคลอโรมีเทนมีจุดซึ่งแยกด้วยรงคเลขผิวบาง 11 แถบ. เหง้าโกษฐ์เขมาทั้ง 16 ตัวอย่างที่ใช้ศึกษาข้อกำหนดทางเคมีฟิสิกส์ กำหนดไว้ว่าควรมีปริมาณสิ่งแปลกปลอม เถ้ารวมและเถ้าไม่ละลายในกรดไม่เกินร้อยละ 6, 7 และ 1 โดยน้ำหนัก ตามลำดับ ปริมาณสารสกัดด้วยน้ำและสารสกัดด้วยเอทานอลความเข้มข้นร้อยละ 95 ไม่น้อยกว่าร้อยละ 35 และ 13 โดยน้ำหนัก ตามลำดับ ปริมาณความชื้นไม่เกินร้อยละ 10 โดยปริมาตรต่อน้ำหนัก และปริมาณน้ำมันหอมระเหย ไม่น้อยกว่าร้อยละ 1.7 โดยปริมาตรต่อน้ำหนัก ผลการศึกษานี้สามารถนำไปจัดทำเป็นข้อกำหนดคุณภาพของเครื่องยาสมุนไพรโกษฐ์เขมา ซึ่งจะเป็นประโยชน์ในการควบคุมคุณภาพวัตถุดิบสมุนไพร ตลอดจนการวิจัยและพัฒนาตำรับยาที่เข้าตัวยานี้ต่อไป

คำสำคัญ : ข้อกำหนดคุณภาพ, โกษฐ์เขมา

“Kot khamao” is the rhizome of Atractylodes lancea (Thunb.) DC. It is a crude drug that has been used in Thai traditional medicine since ancient times. The aim of this research was to set up quality specifications for the crude drug called “kot khamao.” The distinct microscopic characteristics of cross-sections are the sclereids occurring between cork layers. Vascular tissue, phloem and xylem are arranged in the same ray, vessels are in a group, and arranged as a band. The parenchyma contains crystals of calcium oxalate. An oil cavity andcleft can be distinguished in the cortex stele and pith. Microscopic examination of the powdered drug shows cork, parenchyma containing calcium oxalate crystals, sclereids, bordered pitted and reticulated thickened vessels. The thin-layer chromatogram of dichloromethane extract of kot khamaoshows 11 bands due to its major constituents. Sixteen samples of khot khamao were used for study of its physico-chemical specifications. The limits for foreign matter, total ash, and acid-insoluble ash content of kot khamao were proposed as being not more than 6, 7 and 1 percent w/w, respectively. The limits for 95 percent ethanol-soluble extractive and water-soluble extractive were set as being not less than 35 and 13 percent w/w, respectively. The limits for moisture were proposed as being not more than 10 percent v/w, whereas the limit for volatile oil was set as being not less than 1.7 percent v/w. The establishment of standards for kot khamao would help in improving the quality of Thai herbal products containing this raw material.

Key words: Quality specification, kot khamao, Atractylodes lancea (Thunb.) DC.